Bankacılık sektörünün teknoloji ile birlikte gelişmesi ve değişmesine paralel olarak Türkiye Cumhuriyet Merkez Bankası (“TCMB”) tarafından 2020 yılında dijital Türk lirası (“Dijital Türk Lirası”) araştırmaları, 2022 yılında ise Faz-1 çalışmaları başlatılmıştı. 31 Aralık 2023 tarihinde ise TCMB, Faz-1 çalışmalarının tamamlandığını ve buna ilişkin bir değerlendirme raporu (“Rapor”) yayımladığını duyurdu.

Dijital Türk Lirası Nedir?

Dijital Türk Lirası, mevcut düzende kullanılan fiziki paranın (banknot, madeni para) dijital ortama geçişini esas alıyor. Başka bir deyişle, Dijital Türk Lirası, Türk lirasının konvansiyonel banknot olmayan hali olarak karşımıza çıkıyor. Rapor'da ayrıca Dijital Türk Lirası'nın kripto varlıktan farklı bir niteliğe sahip olduğu da vurgulanıyor. 

TCMB'nin yeni düzende hem geleneksel banknot hem de Dijital Türk Lirası'nın kullanımda olacağını ve aynı zamanda Dijital Türk Lirası'nın aslında bir elektronik paradan çok daha fazla işleve sahip olacağı vurgulanıyor. Örnek vermek gerekirse, Dijital Türk Lirası'nın mevduat olarak finansal kuruluşlarda değerlendirilmesi söz konusu olabilecek veya söz konusu mevduat tekrar Dijital Türk Lirası'na dönüştürülebilecek.

Dijital Türk Lirası'nın Tasarımı

Faz-1 kapsamında Dijital Türk Lirası'nın tasarımında birtakım temel bileşenler hazırlanmış ve test edilmiş olup bunlar başlıca dijital kimlik sistemi, dijital para sistemi, soyutlama katmanı, servis katmanı ve cüzdan uygulaması olarak sıralanabilir. 

Rapor'da, dijital kimlik ve dijital para sistemlerine Faz-1 çalışmalarında çekirdek sistemler olarak yer verildiği ve Faz-1 kapsamında dağıtık defter teknolojisinin (distributed ledger technology) (“DDT”) kullanılmasına karar verildiği belirtiliyor. 

Hatırlatmak gerekirse, kripto para birimi olan Bitcoin'de de temel alınan DDT, verilerin merkezi bir sunucu yerine birden fazla ağa dağıtılması ile tek bir merkezde tutulmayan verilerin siber saldırılara karşı savunma gücünü yüksek tutan bir sistem olarak karşımıza çıkıyor. Bu sistem uyarınca dağıtılmış defterdeki veriler şifrelenerek saklanıyor ve yalnızca anahtar koduna sahip olan kullanıcılar bu verilere erişebiliyor. Rapor'da da DDT sisteminin savunma gücünün yüksek olması sebebiyle tercih edildiği belirtiliyor.

Ödeme esnasında tarafların kimliğinin doğrulanmasına aracılık eden dijital kimlik sisteminde ise yeni ve dağıtık bir dijital kimlik modeli olan kullanıcı egemen kimlik (“KEK”) (self-sovereign identity) modeli esas alınıyor. KEK modeli ile kullanıcılar kendi kişisel bilgilerini dijital cüzdanlarında saklayabiliyor. Söz konusu kişisel bilgiler ise doğrulanabilir temin belgelerinde (“DTB”) (verifiable credential) saklanıyor. Kullanıcı, farklı kullanım alanlarına göre DTB'lerde yer alacak kişisel bilgilerin paylaşımında ise serbest tutuluyor. Dolayısıyla kullanıcının sistemde yer alacak kişisel bilgilerinin bir kısmını paylaşmama hakkı da bulunacak.

TCMB, Dijital Türk Lirası sisteminin çalışmalarında, hesap numarası sistemini de tasarlanıyor. Burada, kullanıcının işlemlerini gerçekleştirirken aracı kuruma bağlı kalmamasını sağlamak hedefleniyor. Şöyle ki, kullanıcı, kullanıcı kaydını gerçekleştiren kurumların herhangi bir sistemsel bir sorun yaşaması halinde bu hesap numarası ile diğer kurumlarla işlem gerçekleştirebilecek.

Dijital Türk Lirası dağıtım modelinde adeta bir piramit sistemi kurgulanmakta olup bu piramidin ilk katında TCMB, ikinci katındaysa aracı kurumlar yer alıyor. Bu kapsamda bankalar veya belirlenen düzenlemelere uyan lisanslı kuruluşlar aracı kurum olarak sistemde yer alabilecek. Sistemde işlem yapacak kullanıcıların sisteme kaydı da aracı kurumlar aracılığıyla gerçekleşecek.

Bir diğer temel bileşen olan cüzdan ise mobil uygulama olarak tasarlanıyor. Kullanıcının cüzdan uygulamasında para transferi, ödeme, para isteme, işlem geçmişi sorgulama ve sahip olunan DTB'leri görüntüleyebilme işlemlerini gerçekleştirmesi hedefleniyor. Rapor'da aynı zamanda, kullanıcı verilerinin ve belgelerinin saklanması ve finansal işlemlerde kullanılabilmesi için alternatif donanımların da kullanımının hedeflendiği belirtiliyor.

Çalışmada Elde Edilen Önemli Bulgular ve Değerlendirmeler

Rapor'da faz çalışmalarında elde edilen bulgulara ve değerlendirmelere yer veriliyor. Bu bakımdan başlıca bulgular ve değerlendirmeleri aşağıda sıralıyoruz:

  • Rapor'da özellikle veri güvenliğine önem verildiği, kullanıcı bilgilerinin mahremiyetinin en üst düzeyde kullanılmasına yönelik dijitalleşmenin sağlanacağı belirtiliyor.
  • Hukuki gereksinimlerin karşılanması amacıyla kullanıcıların birden fazla hesap üzerinde yetkisi olabilecek şekilde düzenleniyor.

Suç gelirlerinin aklanması ve terörizm finansmanının önlenmesine ilişkin mevzuata uygun olarak aracı kurumlar üzerinden kullanıcıların kimlik tespitinin sağlanacağı da vurgulanıyor.

İlerleyen Fazlarda Hangi Çalışma Konuları ile Karşılaşacağız?

Rapor'da ilerleyen fazlarda üzerinde çalışılacak konular olarak Türk lirasının biçimleri arasındaki dönüşümler, akıllı ödemeler, çevrim dışı ödemeler ile hukuki ve iktisadi boyutlar sıralanıyor. 

İlk olarak TCMB, bankalarda bulunan mevduatın Dijital Türk Lirası'na Dijital Türk Lirası'nın da mevduata dönüşmesini hedefliyor. Bu dönüşümün sağlanması için de dijital para sisteminin mobil uygulama, mevduat yönetim sistemi ve ATM'lerle entegre olması sağlanacak. 

İkinci olarak TCMB, farklı akıllı ödeme çeşitleri oluşturmayı planlanıyor. Örneğin, Rapor'da kullanıcının önceden belirlediği koşulun gerçekleşmesine göre belirlediği transfer miktarında ve zamanda ödeme yapmasını sağlayan koşullu ödemenin kurgulanacağı belirtiliyor. 

Üçüncü olarak internetin çekmediği kırsal alanlarda veya afet bölgelerinde Dijital Türk Lirası'nın kullanımına imkan sağlayan çevrimdışı ödemeler tasarlanması planlanıyor.

Hukuki Boyuta İlişkin Sorular

Rapor'da Dijital Türk Lirası'nın oluşturulma aşamasında hukuki boyutta gündeme gelebilecek birtakım sorular üzerinde de çalışılacağı belirtiliyor. Hukuki boyutta yer verilen sorular ise aşağıdaki gibi sıralanıyor: 

  • Dijital Türk Lirası için ayrı bir hukuki nitelendirmeye ihtiyaç var mıdır?
  • Dijital Türk Lirası kapsamında TCMB mevzuatında (“TCMB Mevzuatı”) hangi düzenlemelere ihtiyaç duyulmaktadır?
  • Dijital Türk Lirası'na ilişkin TCMB Mevzuatı dışında yasal değişiklikler neler olmalıdır?
  • Kişisel verilerin korunması mevzuatı Dijital Türk Lirası Sisteminde nasıl uygulanacaktır?
  • Suç gelirlerinin aklanması ile terörizmin finansmanının önlenmesi hususları Dijital Türk Lirası kullanımı kapsamında nasıl uygulanacaktır?
  • Dijital Türk Lirası'nın mevcut ödeme sistemleri ve sınır ötesi işlemler ile birlikte çalışabilirliği için ilave düzenlemelere ihtiyaç duyulmakta mıdır?
  • Dijital Türk Lirası hesabına/cüzdanına sahiplik kısıtlamalarına ihtiyaç var mıdır?

Söz konusu hukuki boyuta ilişkin sorular değerlendirdiğimizde ise önümüzdeki dönemde kapsamlı mevzuat değişiklikleri ile karşılaşabileceğimizi düşünüyoruz. Bu kapsamda, ödeme hizmeti sunan kuruluşlar ve fintekler açısından çok kritik bir döneme girileceği kanaatindeyiz.

Sonuç

Dijitalleşme ile birlikte bir ihtiyaç haline gelen Dijital Türk Lirası'nın gelişimi ve tasarımı konusunda hızlı ve detaylı adımlar atılmakla birlikte, bu sürecin tamamlanması ve Dijital Türk Lirası'nın tedavüle girmesi için kapsamlı mevzuat değişikliklerinin yapılması gerekecektir. 

The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.