Turkey: Yapay Zekâ Ürünleri Üzerinde Fikri Haklar

ÖZET

Yapay zekâ kullanilarak ortaya çikarilan fikri ürünler iki kategoriye ayrilir: bilgisayar tarafindan desteklenmis ürün ve bilgisayar tarafindan üretilmis ürün. Yapay zekânin evrimi sonucunda artik yapay zekâ tarafindan insan katkisi olmadan üretilen ürünler söz konusu olmaktadir. Fikri ve sinai mülkiyet hukuku bakimindan bu tartismalarin odagi, üretimine insan katkisi olmayan, saf olarak yapay zekâ tarafindan ortaya konulan ürünler üzerindeki fikri mülkiyet haklarina iliskindir. Çalismamizda öncelikle yapay zekâ ve fikri haklara iliskin temel kavramlar ortaya konulacak, ardindan yapay zekâ tarafindan üretilen ürünler hakkindaki hukuki tartismalar ile bu ürünler üzerindeki fikri haklar konusunda ulusal ve karsilastirmali hukuktaki hükümlere yer verilecek ve son olarak konuya iliskin doktrinde yer alan görüs ve tavsiyelerimize yer verilecektir.

Anahtar Kelimeler: Fikri ve sinai mülkiyet hukuku, yapay zekâ, müelliflik, bulus sahibi, telif hakki, patent

ABSTRACT

Intellectual property created using artificial intelligence can be classified in two different categories: computer-aided and computer-generated. As a result of the evolution of artificial intelligence, there are now inventions and works produced by artificial intelligence without any human contribution. In terms of intellectual and industrial property law, the focus of the discussions in this study is on the intellectual property rights on products that are purely produced by artificial intelligence without any human contribution. In our study, firstly, the basic concepts of artificial intelligence and intellectual rights will be introduced. Then, legal discussions on inventions and works produced by artificial intelligence and provisions in national and comparative law on intellectual rights on these products will be summarized. Finally, the opinions in the doctrine on the subject and our recommendations will be presented.

Keywords: Intellectual property, artificial intelligence, authorship, inventor, copyright, patent

I. GIRIS

Insanin kendi eliyle kendisinden daha zeki, kendini yok edebilecek veya en azindan gereksiz kilabilecek, bagimsiz düsünme yetenegine sahip bir teknoloji ürünü yaratmasi uzun yillardir küresel bir korkulu rüya olarak bilim kurgu filmlerine konu olmaktadir. Korkutucu yapay zekâ temasina sahip dünya çapinda belki de en meshur olan eser "Terminatör" filminin çekildigi 1984 yilinda yapay zekâya atfedilen özellikler bir fanteziden ibaretti. Ancak günümüzde yapay zekânin gelisimi, kapasitesi ve basarisi kanitlanmis vaziyettedir.

Yapay zekâ kanaatimizce insan tarafindan gelistirilen en önemli teknolojik üründür. Bu noktada yaraticisi tarafindan adeta bir çocuk gibi, kendi deneyimleri ile ögrenme, gelisme ve degisme yetenegi ile donatilan bilgisayar programlari, her gün yaraticilarinin hayal bile edemeyecegi beklenmedik gelismeler kaydetmektedirler. Örnegin, 2017 yilinda Google tarafindan gelistirilen bir çeviri yapay zekâsi olan "Google Neural Machine Translation" farkli dillerdeki cümleleri çevirmek için bir ara dil ("interlingua") gelistirmistir.¹ Ayni yil Facebook tarafindan gelistirilen iki yapay zekâ kendilerine verilen pazarlik görevini yerine getirirken sadece kendileri için anlasilabilir olan kendilerine has bir dil gelistirmislerdir.²

Yapay zekâlara uygulanacak hukuk kurallari ve yapay zekâ etigi uzun yillardan beri tartisilan bir mevzudur. Ancak yapay zekânin gelisimi ve laboratuvarlardan çikarak giderek daha yaygin bir sekilde gündelik hayatimiza girmesi ile konu hakkindaki tartismalar bilim kurgu ve varsayimin ötesine geçerek daha gerçekçi ve kapsamli olarak tartisilmaktadir. Gelinen noktada yapay zekânin potansiyel risklerine iliskin karamsar tartismalarin yani sira,³ basta saglik ve savunma sektörü olmak üzere insan yasam kalitesi ve ekonomi üzerindeki potansiyel faydalari da öngörülmekte ve devletler tarafindan uzun vadeli strateji ve politikalara dâhil edilmektedir.⁴ Bu noktada önemli bir tartisma konusu da yapay zekâlar tarafindan ortaya konulan ürünler üzerindeki fikri haklardir. Zira resim çizen robotlar, müzik yapan ve patentlenebilir bulus ortaya koyan yapay zekâlar artik gündelik gerçekligimizin içerisindedir. Dolayisiyla yapay zekâlar tarafindan ortaya konulan bu ürünlerin hukuki boyutunun irdelenmesi ve konu hakkinda karsilastirilmali hukuktaki durumun ortaya konulmasi son derece önemlidir.

Çalismamizda öncelikle yapay zekâ ve fikri haklara iliskin temel kavramlar ortaya konulacak, ardindan yapay zekâ tarafindan üretilen ürünler hakkindaki hukuki tartismalar ile bu ürünler üzerindeki fikri haklar konusunda ulusal ve karsilastirmali hukuktaki hükümlere yer verilecek ve son olarak konuya iliskin doktrinde yer alan görüs ve tavsiyelere yer verilecektir.

II. TEMEL KAVRAMLAR

Çalismanin baslangiç noktasinda, siklikla birbiri ile karistirilan bazi kavramlar arasindaki farkliliklarin ortaya konulmasi ve çalismanin devaminda kullanilacak bir takim kavramlarin açiklanmasi, çalismanin daha iyi anlasilabilmesi için faydali olacaktir.

A. Yapay Zekâ Nedir?

Ilk olarak yapay zekâ kavraminin tanimina yer vermek gerekmektedir. Basta hukukçular olmak üzere çogu kisi tarafindan yapay zekâ kavrami yanlis baglamda kullanilmaktadir. Bunun baslica nedeni yapay zekâ kavraminin bilisim sektöründe sürekli olarak gelismekte ve degismekte olmasi ve kavramin ayni zamanda felsefi olarak da tartismaya açik olmasidir.

Bilisim bilimleri gelistikçe yapay zekâ kavraminin kendisi de gelismeye tabi olmustur. Örnegin bu makalenin elektronik posta ile gönderimi sirasina, posta metnine "ektedir" ibaresi konuldugunu ve fakat belge postaya eklenmedigini düsünelim. Yazar "gönder" butonuna tikladiginda, kullanilan elektronik posta programi talimati uygulamadan önce yazara uyari verecek ve belgesini eklemeyi unuttugunu hatirlatacaktir. Bundan 20 yil önce bu özellik bir yapay zekâ örnegi olarak kullanilabilirdi, ancak günümüzde olagan bir bilgisayar programi özelligi olarak degerlendirilecektir. Görüldügü üzere teknoloji gelistikçe, yapay zekâ örneklerinden beklentimiz de gelismekte ve degismektedir.⁵ Dolayisiyla hukukçularin asina oldugu "tanimini yapamam ama görünce taniyorum" betimlemesi yapay zekâ için kullanilabilecek bir kistas degildir.⁶

Yapay zekâ kavrami, aslen insan zekâ ve ögrenmesini taklit etmeye çalisir.⁷ Yapay zekâ (artificial intelligence), günlük kullanimda genelde alt kümelerinden olusan makine ögrenmesi (machine learning) ve derin ögrenme (deep learning) ile karistirilmaktadir.⁸ Ancak yapay zekâ kavrami bu alt kategorileri de içeren ve fakat bu kategorilerin üstünde bir kavramdir. Insanlar tarafindan yaratilan bir programlamanin, sadece insan zekâsina özgü oldugunu düsündügümüz⁹ ögrenme, mantik yürütme, adapte olma, problem çözme, algilama ve iletisim kurma gibi bilissel özellikleri bir arada bulundurmasi durumunda "yapay zekâ" oldugu söylenebilecektir.¹⁰ Bu bakimdan yapay zekâ tanimi ile genel olarak zekâ taniminin siklikla çakistigi ve zekâ hakkinda beseri bilimler tarafindan gelistirilen tanimlar ile yapay zekâ hakkinda fen bilimleri tarafindan gelistirilen tanimlarin son derece benzer oldugu görülecektir.¹¹

Bu noktada yapay zekânin ne kadar "insansi" oldugunun test edilmesi hakkinda "Turing Testi"ne deginmekte fayda vardir. Ünlü Ingiliz matematikçi Alan Mathison Turing tarafindan 1950 yilinda ortaya konulan ve bilgisayarlarin zekâsini ölçmek için kullanilmasi önerilen "Imitasyon Oyunu" olarak da bilinen Turing Testi,¹² günümüzde halen geçerliligini koruyan bir test yöntemidir. Turing tarafindan makinelerin ne kadar zeki oldugunu ölçmek için ortaya atilan imitasyon oyunu yöntemi, esasen ünlü Fransiz filozof Rene Descartes'in 1637'de yayinlanan Metot Üzerine Konusma kitabinda makine zekâsi hakkinda ortaya konulan kistaslara uygun olarak kurgulanmis bir testtir.¹³ Bu teste göre bir insan sorgulayici, sadece klavye ve ekran kullanarak bir insan ve bir bilgisayari sorgulayarak, hangi öznenin insan ve hangi öznenin bilgisayar oldugunu anlamaya çalisacaktir.¹⁴ Testin ne zaman geçilmis sayilacagi ve günümüzde mevcut bir yapay zekânin objektif bir Turing Testini geçmis sayilip sayilamayacagi tartisma konusudur, ancak kisitli uygulama alanlarinda bazi yapay zekâlarin testi kismen geçtigini söylemek mümkündür. Bu noktada Google tarafindan gelistirilen bir yapay zekânin 2018 yilinda binlerce seyircinin gözleri önünde telefon üzerinden bir kuaförü arayarak rezervasyon yaptirmasi kisitli ama dikkat çekici bir örnek olarak karsimiza çikmistir.¹⁵

B. Fikri Haklar Nedir?

"Fikri haklar" kavrami, günlük kullanimda Ingilizcede "intellectual property" veya kisaca "IP" olarak adlandirilan fikri ve sinai haklarin bütününü ifade etmek için kullanilir. Buna karsilik hukukumuzda fikri ve sinai haklari düzenleyen üç ana mevzuat bulunmaktadir. Bunlar 5846 sayili Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu¹⁶ (bundan sonra kisaca "FSEK"), 6769 sayili Sinai Mülkiyet Kanunu¹⁷ (bundan sonra kisaca "SMK") ile 5147 sayili Entegre Devre Topografyalarinin Korunmasi Hakkinda Kanun'dur¹⁸ (bundan sonra kisaca "EDT Kanunu").

FSEK, "eser" olarak nitelendirdigimiz "sahibinin hususiyetini tasiyan ve ilim ve edebiyat, musiki, güzel sanatlar veya sinema eserleri olarak sayilan her nevi fikir ve sanat mahsullerini"¹⁹ ve bunlara iliskin manevi ve mali haklari düzenlemektedir. SMK ise marka, cografi isaret, tasarim, patent, faydali model ile geleneksel ürün adlari olarak sayilabilecek sinai mülkiyet haklarini düzenlemektedir. Bu iki mevzuata kiyasla daha az bilinen EDT Kanunu ise bilisim sektörüne özel bir ürünün korunmasini düzenlemektedir. EDT Kanunu tarafindan koruma altina alinan deger, "elektronik bir islevi veya bunun gibi diger islevleri yerine getirmek üzere tasarlanmis, en az bir aktif elemani olan ve ara baglantilarindan bir kisminin ya da tümünün bir parça malzeme içerisinde ve/veya üzerinde bir araya getirilmis ara veya son formdaki bir ürün" olarak tanimlanan entegre devreleri "olusturan tabakalarin üç boyutlu dizilimini gösteren, üretim amaciyla hazirlanmis ve herhangi bir formatta sabitlenmis görüntüler dizisi olup, her görüntü entegre devrenin üretiminin herhangi bir asamasindaki yüzeyinin tamaminin veya bir kisminin görünümü", yani kisaca "entegre devre topografyasi"dir.²⁰

Çalismanin devaminda bu üç temel mevzuatta düzenlenen ve koruma altina alinan degerlere bir bütün olarak "fikri ürün" ve bu ürünler üzerindeki hukuki haklara "fikri ve sinai mülkiyet" veya "fikri haklar" olarak deginilecektir. Ancak belirtmekte fayda var ki yapay zekâ tarafindan üretilen ürünler hususunda en önemli ve tartisma odagini fikri ürün niteligindeki eser ve patentler olusturmaktadir. Cografi isaret ve geleneksel ürün adlari nitelikleri itibariyle bu çalisma konusu tartismalarin disinda kalmaktadir. Buna karsilik Marka Hukuku açisindan yapay zekâ bu çalisma konusu olan hukuki sorunlari gündeme getirmemektedir.²¹ Faydali model ile tasarimlar ise hukuki tartismalar açisindan patentten farkli tartisma noktalari gündeme getirmemektedir. Dolayisiyla yazimizda yapay zekâ tarafindan üretilen eser ve buluslar üzerinde durulacaktir.

Click here to continue reading.

Footnotes

1. Bkz. Melvin Johnson, Mike Schuster, Quoc V. Le ve digerleri, "Google's Multilingual Neural Machine Translation System: Enabling Zero-Shot Translation", açik erisim:

(https://www.mitpressjournals.org/doi/pdf/10.1162/tacl_a_00065) (erisim tarihi 21/11/2020).

2. Bkz. Andrew Griffin, "Facebook's Artificial Intelligence Robots Shut Down After They Start Talking To Each Other In Their Own Language", açik erisim: (https://www.independent.co.uk/life-style/facebook-artificial-intelligence-ai-chatbot-new-language-research-openai-google-a7869706.html) (erisim tarihi 21/11/2020).

3. Örnegin "süper zekâ" yapay zekâlarin kontrol edilemeyecegi yönünde bkz. Manuel Alfonseca, Manuel Cebrian, Antonio Fernandez Anta ve digerleri, "Superintelligence Cannot be Contained: Lessons from Computability Theory", Journal of Artificial Intelligence Research, Sayi 70 (2021), ss.65-76, açik erisim: (https://www.jair.org/index.php/jair/article/view/12202/26642) (erisim tarihi: 26/01/2021).

4. Bu konuda örnegin bkz. Avrupa Birligi Parlamentosu, Yapay Zeka Teknolojilerinin Gelisimi için Fikri Mülkiyet Haklari Raporu (Brüksel, 20/10/2020), Ingilizce orijinal metin için bkz. "European Parliament resolution of 20 October 2020 on intellectual property rights for the development of artificial intelligence technologies" (2020/2015(INI)), açik erisim: (https://www.europarl.europa.eu/doceo/document/TA-9-2020-0277_EN.pdf) (erisim tarihi: 26/01/2021). Ayni yönde bkz. Birlesik Krallik Yapay Zeka Konseyi "Yapay Zeka Yol Haritasi" belgesi için bkz. UK AI Council, "AI Roadmap", açik erisim: (https://assets.publishing.service.gov.uk/government/uploads/system/uploads/attachment_data/file/949539/AI_Council_AI_Roadmap.pdf ) (erisim tarihi: 26/01/2021).

5. Pamala McCorduck, Machines Who Think: A Personal Inquiry Into The History and Prospects of Artificial Intelligence, Massachusetts, A.K. Peters Ltd., 2004, 2. Baski, sf. 204.

6. Amerika Birlesik Devletleri ("ABD") Yüksek Mahkemesi Jacobellis v. Ohio kararinda Yargiç Potter Stewart tarafindan devlet tarafindan sansürlenebilir pornografi tanimi hakkinda kullanilan meshur alintidir. Bkz. Jacobellis v. Ohio, 378 U.S. 184, 197 (1964) (Stewart, J., concurring).

7. Yapay zekayi insanlarin zeki davranislarini taklit eden (simülasyon) programlama olarak tanimlayan kaynaklar mevcuttur. Bu yönde bkz. Jake Frankenfield, "Artificial Intelligence", açik kaynak: (https://www.investopedia.com/terms/a/artificial-intelligence-ai.asp) (erisim tarihi: 22/11/2020). Ayni yönde sözlük tanimlari için bkz. Merriam-Webster Ingilizce Sözlügü: (https://www.merriam-webster.com/dictionary/artificial%20intelligence); Oxford Ingilizce Sözlügü: (https://www.oxfordlearnersdictionaries.com/definition/english/artificial-intelligence?q=artificial+intelligence) (erisim tarihi: 22/11/2020).

8. Bir programlamanin ögrenme yöntemlerine iliskin olan makine ögrenmesi ve makine ögrenmesinin bir alt dali olan derin ögrenme konularina giris için bkz. Halil Ibrahim Safak, "Makine Ögrenmesi Nedir?", açik erisim: (https://medium.com/t%C3%BCrkiye/makine-%C3%B6%C4%9Frenmesi-nedir-20dee450b56e) (erisim tarihi: 22/11/2020).

9. Gerçekten, "zeka" kavraminin Türk Dil Kurumu sözlük tanimi su sekildedir: "Insanin düsünme, akil yürütme, objektif gerçekleri algilama, yargilama ve sonuç çikarma yeteneklerinin tamami, anlak, dirayet, zeyreklik, feraset", bkz. Türk Dil Kurumu Güncel Türkçe Sözlük (https://sozluk.gov.tr/ ) (erisim tarihi 22/11/2020).

10. Yapay zeka tanimi hakkinda bkz. B.J. Copeland, "Artificial Intelligence", açik erisim: (https://www.britannica.com/technology/artificial-intelligence) (erisim tarihi: 22/11/2020).

11. Shane Legg, Marcus Hutter, "A Collection of Definitions of Intelligence", IDSIA Technical Report, IDSIA-07-07, 2007, açik erisim: (http://www.idsia.ch/idsia_en/research/publications/tech-reps.html) (erisim tarihi: 22/11/2020).

12. Turing Testi hakkinda detayli bilgi için bkz. Graham Oppy, David Dowe, "The Turing Test", The Stanford Encyclopedia of Philosophy, Edward N. Zalta (ed.), Sayi: Kis/2020, açik erisim: (https://plato.stanford.edu/archives/win2020/entries/turing-test/) (erisim tarihi 22/11/2020).

13. Graham Oppy, David Dowe, a.g.m.

14. Graham Oppy, David Dowe, a.g.m.

15. Artem Opperman, "Did Google Duplex beat the Turing Test? Yes and No.", açik erisim: (https://towardsdatascience.com/did-google-duplex-beat-the-turing-test-yes-and-no-a2b87d1c9f58) (erisim tarihi: 22/11/2020).

16. 5846 sayili ve 05/12/1951 tarihli Fikir ve Sanat Eserleri Kanunu (13/12/1951 tarih ve 7981 sayili Resmi Gazete)

17. 6769 sayili ve 22/12/2016 tarihli Sinai Mülkiyet Kanunu (10/01/2017 tarih ve 29944 sayili Resmi Gazete). 10/01/2017 tarihli Resmi Gazete'de yayinlanarak yürürlüge giren SMK öncesinde sinai mülkiyetleri düzenleyen mevzuatimiz 551, 554, 555 ve 556 sayili Kanun Hükmünde Kararnameden olusmaktaydi. SMK'nin yürürlüge iliskin 192. madde hükmü uyarinca SMK'nin bazi maddelerinin halen yürürlüge girmedigini ve dolayisiyla mülga Kanun Hükmünde Kararnamelerin halen uygulama alani buldugunu belirtmekte fayda vardir.

18. 5147 sayili ve 22/04/2004 tarihli Entegre Devre Topografyalarinin Korunmasi Hakkinda Kanun (30/04/2004 tarih ve 25448 sayili Resmi Gazete)

19. Eser tanimi için bkz. FSEK m. 1/B/a hükmü.

20. "Entegre devre" ve "entegre devre topografyasi" tanimi için sirasiyla bkz. EDT Kanunu m. 2/a ve b.

21. Yapay zekânin tek basina marka niteliginde olacak bir ürün ortaya çikarmasi gündemde olmasa da, yapay zekâ arama motorlarinin Marka ve Marka Hukuku üzerindeki mevcut ve potansiyel etkisi bakimindan son derece ilginç bir çalisma için bkz. Michael Grynberg, "AI and the "Death of Trademark"", Kentucky Law Journal, Cilt 108, Sayi 199, 2020, açik erisim: (https://ssrn.com/abstract=3626674) (erisim tarihi 22/11/2020). Ayni yönde bkz. Lee Curtis, Rachel Platts, "Trademark Law Playing Catch-up with Artificial Intelligence?", WIPO Magazine (Temmuz, 2020), açik erisim: (https://www.wipo.int/wipo_magazine_digital/en/2020/article_0001.html) (erisim tarihi 26/11/2020).

The content of this article is intended to provide a general guide to the subject matter. Specialist advice should be sought about your specific circumstances.